Vì sao trẻ, học thức, "rành mạng" cũng không giúp bạn miễn nhiễm với lừa đảo online?

Tháng nào cũng có hàng trăm vụ lừa đảo trực tuyến được ghi nhận, từ chiêu trò đầu tư ảo, giả danh ngân hàng, đến mối tình "ảo" trên mạng xã hội. Điều đáng nói là, nạn nhân không còn chỉ là người lớn tuổi hay thiếu hiểu biết công nghệ. Ngày càng nhiều người trẻ, học thức, thậm chí làm việc trong lĩnh vực công nghệ, vẫn sập bẫy. Câu hỏi đặt ra: tại sao?

"Bị lừa" không đến từ sự thiếu thông minh, mà đến từ tâm lý con người

Một nghiên cứu đăng trên International Journal of Environmental Research and Public Health năm 2022 chỉ ra rằng yếu tố quyết định không nằm ở học vấn hay IQ, mà ở trạng thái tâm lý tại thời điểm bị tiếp cận.

Theo nhóm tác giả, những người bình thường, không mắc bệnh tâm thần, vẫn dễ trở thành nạn nhân nếu đang ở trong tình huống bị căng thẳng, mệt mỏi, hoặc hưng phấn cảm xúc. Khi đó, khả năng xử lý thông tin và đánh giá rủi ro giảm mạnh, khiến họ dễ tin vào những lời dụ dỗ "quá tốt để là thật".

Nghiên cứu phân tích 5 nhóm yếu tố khiến nạn nhân dễ tuân thủ theo kẻ lừa đảo: đặc điểm tâm lý cá nhân, kinh nghiệm trước đó, động lực nội tại (muốn kiếm tiền, muốn được yêu), thiên kiến nhận thức và mất cân bằng cảm xúc. Hiểu đơn giản: lừa đảo hiện đại không thắng bằng lý lẽ, mà bằng cảm xúc.

Một nghiên cứu khảo sát những người đầu tư tiền số cho thấy yếu tố "niềm tin" là nguyên nhân lớn nhất khiến họ bị lừa, trong khi kiến thức tài chính hoặc học vấn không có mối liên hệ rõ ràng với khả năng bị sập bẫy.

Điều này nghĩa là, dù hiểu biết về blockchain hay tài chính, nạn nhân vẫn có thể tin tưởng sai người nếu bị đánh vào cảm xúc hoặc kỳ vọng lợi nhuận nhanh. Kẻ lừa đảo thường không nhắm tới "người ngu", mà nhắm vào người đang muốn tin.

Người "rành mạng" nhưng chủ quan

Trang Verywell Mind đã chỉ ra rằng người tự cho mình thông minh hoặc hiểu biết lại dễ bị lừa hơn, vì họ tự tin rằng mình không thể bị lừa. Sự tự tin đó khiến họ bỏ qua tín hiệu cảnh báo như đường link lạ, lời mời quá hấp dẫn, hay đối tác ẩn danh.

Trong môi trường mạng, nơi mọi tương tác diễn ra nhanh, kẻ gian tận dụng tốc độ và sự vội vàng để khiến nạn nhân không kịp kiểm chứng. Một tin nhắn giả danh ngân hàng, một lời mời đầu tư ưu tiên, hay một tài khoản tình cảm quan tâm đúng lúc tất cả chỉ cần đúng thời điểm yếu lòng là đủ.

Một khảo sát về nhận thức lừa đảo năm 2024 cho thấy người Việt có mức độ nhận thức khá tốt về các dạng lừa đảo trực tuyến, nhưng tỷ lệ rơi vào bẫy vẫn cao. Nghiên cứu chỉ ra khoảng cách giữa nhận thức và hành động: người dùng "biết" nhưng không "nghi ngờ" đủ.

Hiểu rằng có yếu tố lừa đảo không đồng nghĩa với phản xạ tự vệ đã hình thành. Khi cảm xúc bị đánh trúng như sợ mất tiền, sợ lỡ cơ hội, hoặc cảm thấy được yêu thương lý trí thường đến sau.

Ngoài ra, các đường dây lừa đảo hiện nay được tổ chức như doanh nghiệp thật, có kịch bản tâm lý, đội ngũ chăm sóc nạn nhân, thậm chí sử dụng phần mềm theo dõi hành vi người bị lừa. Khi kẻ gian vận hành bằng công nghệ và tâm lý học chuyên nghiệp, chỉ "rành mạng" thôi là chưa đủ.

Dừng lại 30s trước những lời mời chào hay đe dọa cũng đủ giúp bạn thoát khỏi bẫy lừa đảo

Nhiều người nói về việc cảnh giác trước các chiêu trò lừa đảo. Nhưng cảnh giác như nào là đủ? Cảnh giác không phải là nghi ngờ tất cả, mà là biết dừng lại đủ lâu để kiểm chứng trước khi hành động một kỹ năng tưởng đơn giản nhưng lại hiếm người duy trì được trong thời đại “bấm là xong”.

Bởi hầu hết các vụ lừa đảo không cần đến kỹ thuật quá tinh vi, mà chỉ từ việc nạn nhân phản ứng quá nhanh mà chưa kịp nghĩ. Khi ta bị thôi thúc bởi cảm xúc muốn chuyển tiền ngay để không lỡ “cơ hội”, muốn trả lời ngay vì sợ mất “quà tặng”, hoặc muốn làm hài lòng một “người quan tâm” trên mạng, lý trí sẽ bị gác lại chỉ trong vài giây. Bọn tội phạm lợi dụng chính vài giây đó để lấy tiền của bạn, nhỏ từ vài triệu, lớn đến vài tỷ đồng.

Kiểm chứng trước khi hành động nghĩa là tập thói quen chậm lại: đọc kỹ tên miền, đối chiếu thông tin, tìm nguồn chính thức, gọi lại tổng đài ngân hàng hoặc người thật sự liên quan thay vì tin vào đường link được gửi. Đôi khi chỉ cần thêm 30 giây xác minh là đã tránh được hậu quả lớn.

Trong kỷ nguyên số, sự cảnh giác không còn là đặc quyền của người am hiểu công nghệ, mà là bản năng sinh tồn mới của công dân mạng. Biết dừng lại để kiểm chứng chính là cách đơn giản nhất để giữ an toàn không chỉ cho tài khoản, mà cho cả niềm tin và sự tự tôn của chính mình.