Các nhà sinh vật học gọi smartphone là loài ký sinh mới. Thế còn AI thì sao?

Chấy, bọ chét và sán dây đã đồng hành với nhân loại xuyên suốt lịch sử tiến hóa, thế nhưng loài ký sinh “vĩ đại nhất của kỷ nguyên mới” lại không được nêu tên trong bất kỳ cuốn sách nào của ngành sinh học. Vì sao lại thế? Loài ký sinh ấy đang “sống” bên cạnh hầu hết con người, và nó chạy điện.

Tuy rằng điện thoại thông minh (smartphone) là công cụ hữu ích, thậm chí thiết yếu của con người trong thời đại mới, chúng vẫn là thứ sinh vật ký sinh hút cạn không chỉ thời gian, mà cả sự chú ý và cả thông tin cá nhân của vật chủ - những thứ tài nguyên mới trong thời đại số.

Trong nghiên cứu mới được đăng tải trên Tạp chí Triết học Australasia, là một báo cáo có tên Điện thoại thông minh: Một phần trí óc chúng ta? Hay là loài ký sinh?, nhóm các nhà nghiên cứu đặt vấn đề rằng smartphone đang gây ra những rủi ro xã hội độc nhất, và chúng trở nên rõ ràng hơn khi nhìn nhận điện thoại thông minh như là loài ký sinh.

Các nhà sinh học tiến hóa định nghĩa loài ký sinh là một loài sinh vật thu được lợi ích từ mối quan hệ gần gũi với một loài khác, trong khi vật chủ phải gánh chịu tổn thất.

Lấy ví dụ về loài chấy ký sinh trên da đầu. Chúng hút máu người để tồn tại, qua đó lệ thuộc hoàn toàn vào vật chủ. Nếu rời đi, chúng sẽ chỉ sống được trong thời gian rất ngắn, trừ khi may mắn rơi lên một da đầu người khác. Chúng không đem lại điều gì cho con người ngoài những cơn ngứa dữ dội, ấy chính là tổn thất nói trên.

Tuy vẫn mang lại lợi ích cho con người, smartphone vẫn mang những tính chất tương đồng loài ký sinh.

Nhìn quanh, chúng ta có thể nhận thấy nhiều người như bị điện thoại “giam cầm”; họ trở thành nô lệ của thao tác cuộn lướt vô tận, không thể thật sự ngắt kết nối với internet. Những cái giá phải trả bao gồm thiếu ngủ, suy yếu những mối quan hệ đời thường, thậm chí nảy sinh những rối loạn tâm lý.

Không phải mọi sinh vật đang sống trên và trong cơ thể bạn đều có tính ký sinh. Đơn cử như khuẩn ruột bên trong đường tiêu hóa của con người nói riêng và động vật nói chung: Chúng chỉ có thể sống và sinh sản trong ruột của vật chủ, nơi chúng hấp thụ dưỡng chất từ dòng thức ăn đi qua. Tuy nhiên, chúng cũng mang lại lợi ích cho vật chủ như tăng cường miễn dịch và cải thiện tiêu hóa. Những mối quan hệ đôi bên cùng có lợi như vậy được gọi là cộng sinh.

Đây chính là mối quan hệ ban đầu của con người và smartphone. Thông qua những tính năng hữu ích như liên lạc xuyên lục địa, lưu trữ hình ảnh tiện lợi, dịch thuật trong thời gian thực, tìm đường bằng công nghệ vệ tinh, tìm kiếm mọi thông tin mọi lúc mọi nơi, smartphone vẫn đang được gọi là “phần mở rộng” của trí tuệ con người. Các triết gia coi smartphone là một thứ công cụ tiệm cận toàn năng, tương tự như sổ tay, bản đồ và nhiều những thứ khác trong lịch sử.

Khi smartphone đang trở thành thiết bị không thể thiếu, những ứng dụng phổ biến bắt đầu phục vụ những mục đích của nhà phát triển/tập đoàn đứng sau, thay vì phục vụ người dùng một cách thuần túy. Những ứng dụng này được thiết kế một cách tinh vi, nhằm khiến con người liên tục tương tác với chúng: cuộn đến vô tận, bấm nhầm vào quảng cáo, hay gợi ý những thứ nội dung tương tự với mục đích giữ chân người xem lâu nhất có thể.

Đôi lúc, ứng dụng trên smartphone tỏ vẻ quan tâm tới sức khỏe hay thói quen tốt của người dùng, nhưng suy cho cùng chúng cũng chỉ tìm cách làm thế nào để thu hút thêm sự chú ý từ người dùng. Vậy nên, thỉnh thoảng, bạn có thể coi điện thoại chính là một con sinh vật ký sinh chạy điện, để trực tiếp nhìn nhận những mối nguy mà nó mang lại.

Qua đó, chúng ta có thể tiên liệu xem mối quan hệ giữa người và máy đang đi đến đâu, và làm thế nào để hạn chế ảnh hưởng của loài ký sinh mới này.

Tại rạn san hô Great Barrier, loài cá thuộc họ bàng chài (danh pháp: Labridae) mở ra các “salon vệ sinh”, nơi những loài cá lớn cho phép chúng ăn da chết, vảy rời và ký sinh trùng sống trong mang cá. Đây là một ví dụ điển hình của mối quan hệ cộng sinh: cá lớn loại bỏ được vật ký sinh, còn cá nhỏ được cung cấp thức ăn.

Tuy nhiên, đôi khi loài lau này “ăn gian” và cắn lén vật chủ, khiến mối quan hệ chuyển từ cộng sinh sang ký sinh. Khi đó, cá lớn hoặc sẽ đuổi con cá nhỏ đi, hoặc ngừng quay lại sử dụng dịch vụ trong một thời gian dài. Các nhà sinh học tiến hóa gọi hành vi này là “thực thi pháp luật sinh học”, một yếu tố quan trọng giúp việc cộng sinh không bị lợi dụng, trở thành ký sinh.

Liệu chúng ta có thể áp dụng cơ chế tương tự vào mối quan hệ giữa con người và smartphone không? Tiến hóa cho thấy có hai yếu tố then chốt giúp mối quan hệ này hiệu quả: một, là khả năng nhận diện khi nào bị lợi dụng, và hai là khả năng phản ứng, thường là rút quyền truy cập hoặc chấm dứt quan hệ với “kẻ ký sinh”.

Nhưng lý thuyết là vậy, chứ trong thực tế, chúng ta khó phát hiện được những chiêu trò lợi dụng tinh vi. Các tập đoàn công nghệ không hề công khai những thiết kế vốn có tác dụng giữ chân người dùng, nhưng ngay cả khi bạn biết rõ điện thoại đang thu thập dữ liệu cá nhân, hay liên tục gợi ý những nội dung cuốn hút, bạn cũng không thể ngay lập tức dừng sử dụng.

Sự lệ thuộc của con người vào smartphone ngày càng rõ rệt. Thay vì nhớ một vài số điện thoại quen thuộc, chúng ta lưu vào bộ nhớ máy; thay vì ghi chép một số thông tin quan trọng, chúng ta gõ nội dung vào ứng dụng lưu trữ; cách suy nghĩ và ghi nhớ của con người đã đang bị thay đổi bởi thiết bị điện tử.

Nói một cách tích cực, thì chúng ta có một bộ não máy có thể ghi nhớ và xử lý thông tin hộ con người. Nhưng nhận định một cách tiêu cực, thì não bộ của ta đang xuống cấp nghiêm trọng, thiếu đi khả năng ghi nhớ và xử lý nếu bàn tay không được cầm smartphone. Chẳng phải tự nhiên thí sinh không được cầm theo điện thoại vào phòng thi, hay hàng loạt công ty AI Trung Quốc tạm ngừng cung cấp ứng dụng trong kỳ thi tuyển sinh đại học: thí sinh phải chứng minh thực lực bản thân bằng chính bộ não của mình - một bộ não nguyên bản, không được hỗ trợ bởi công nghệ cao.

Vậy, người dùng có thể làm gì để khôi phục lại mối quan hệ thuở xưa, biến mối quan hệ ký sinh trở lại thành cộng sinh?

Phân tích của nhóm các nhà nghiên cứu cho thấy sự lựa chọn cá nhân là không đủ. Con người, với tư cách cá nhân, không thể địch lại lợi thế khổng lồ mà các công ty công nghệ đang nắm giữ trong cuộc chạy đua giữa vật chủ và ký sinh.

Lệnh cấm trẻ vị thành niên sử dụng mạng xã hội của chính phủ Úc là một ví dụ cho hành động tập thể cần thiết, nhằm giới hạn những gì các “ký sinh” công nghệ có thể làm. Để giành lại thế chủ động, chúng ta còn cần phải có các quy định nghiêm ngặt về những tính năng gây nghiện của ứng dụng, cũng như việc thu thập và mua bán dữ liệu cá nhân.

Nhưng chưa kịp định hình lại mối quan hệ của mình với smartphone là ký sinh hay cộng sinh, chúng ta đã phải đối mặt với công nghệ mới, thói quen sử dụng mới, một loài ký sinh hoàn toàn mới: trí tuệ nhân tạo.

Từ khi những hệ thống như ChatGPT hay Gemini có thêm chức năng tìm kiếm, một bộ phận không nhỏ người sử dụng công nghệ đã từ bỏ thói quen “Google thứ gì đó khi không biết”. Giờ đây, thay vì tìm kiếm một khái niệm thông qua một công cụ tìm kiếm qua internet - như Google hay Bing, nhiều người dùng chuyển sang … hỏi chatbot cho tiện.

Bản thân hành động này không gây hại gì: người dùng sẽ ưu tiên sự tiện lợi. Hơn nữa, kết quả mà chatbot trả về cũng có đính kèm các đường link, là những nguồn mà chatbot tham khảo, vậy nên người dùng vẫn có thể có được điều mình cần, là một đường dẫn tới nội dung mong muốn.

Tuy nhiên, có một nghiên cứu mới đây cho thấy một điều mà nhiều người nghi ngờ từ lâu, nhưng cũng đồng thời làm dấy lên những cuộc tranh luận sôi nổi: hành động “google thứ gì đó” có thể làm suy giảm khả năng sáng tạo. Quả thật, Google (hay bất cứ công cụ tìm kiếm nào khác) cung cấp cho chúng ta một suối nguồn tri thức gần như bất tận, nhưng việc ỷ lại vào nó sẽ khiến người dùng lười tư duy. Nếu lạm dụng những công cụ dạng này, chúng ta sẽ phụ thuộc nhiều vào công nghệ mà hạn chế “động não”.

Điều này cũng có thể đúng với việc sử dụng AI trong công việc, trong công tác tìm kiếm thông tin nói riêng và trong đời sống nói chung. Có một lằn ranh giới rất mỏng manh giữa “tận dụng” và “lạm dụng”, nếu một người trở nên phụ thuộc vào AI mà lười tư duy, họ sẽ làm suy yếu cơ bắp mạnh mẽ nhất của mình: não bộ.

Khi trí tuệ nhân tạo cộng sinh với smartphone, hai sinh vật ký sinh này sẽ khiến người dùng chủ quan sa sút về mặt trí tuệ, xói mòn dần trong tư duy, và trở thành một phiên bản cấp thấp hơn của mình so với ngày hôm qua, thời điểm vẫn chưa bị phụ thuộc vào smartphone và AI.